‘De Russische revolutie is één groot misverstand’
Het is vandaag precies honderd jaar geleden dat de bolsjewieken met de Oktoberrevolutie de macht overnamen in Rusland. Hoogleraar Letterkunde Ellen Rutten (41) gespecialiseerd in Slavische literatuur en cultuur vertelt over het Rusland van toen en het Rusland van nu, en de misverstanden over de Russische revolutie. ‘De theaters bleven gewoon open, de trams bleven rijden.’
Geritsel bovenaan de trap. Dan: twee kindervoetjes. We trekken net onze jassen uit in de hal van de bovenwoning in het centrum waar Rutten met man en dochter woont, als Ulvi (7) voorzichtig naar beneden komt. Rutten stelt haar voor. ‘Ziek, hè?’
Ziek, ja. Daarom zitten we vandaag niet op haar kantoor in het P.C. Hoofthuis, waar ze normaal werkt als hoogleraar Russische en Slavische studies, maar thuis. Hier wijst vooral een lange boekenwand met bekende én minder bekende namen uit de Russische literatuur op haar vakgebied. Rutten zet thee, Ulvi stelt de katten voor en verzamelt stiften voor een tekening. We kunnen beginnen.
Wat gebeurde er honderd jaar geleden in Rusland?
‘In oktober waren daar allerlei sociale groepen die de macht wilden overnemen. Eerst werd het tsaristisch regime afgezet in februari 1917, daarna kwam een andere, tijdelijke regering. Die werd volgens onze kalender op 7 november afgezet, nu honderd jaar geleden. Dat ging eigenlijk met veel minder geweld dan mensen nu vaak denken. Het ging allemaal redelijk gemoedelijk. De theaters bleven gewoon open, de trams bleven rijden. Maar langzaamaan gingen de bolsjewieken overal, ook in andere steden, de macht overnemen en toen werd Rusland Sovjet-Rusland. Ik heb de afgelopen tijd allerlei opinies en beschouwingen gelezen die mensen daar nu over publiceren. Men denkt nu dat er iets heel radicaals gebeurde, dat van de ene op de andere dag ineens alles anders werd. Dat is eigenlijk niet zoMeer lezen over de precieze gebeurtenissen kan hier..’
Was het een kwestie van maanden voordat de bolsjewieken de macht in handen hadden?
‘Dat durf ik niet heel precies te zeggen, maar het was niet in twee dagen gebeurd. Wat goed is om te weten, wat ook interessant is om in de nieuwe studies te lezen, is dat het vrij willekeurig gebeurde. Het is niet zo dat in oktober iedereen al zei: “O, die bolsjewieken, dat gaat hem helemaal worden.” Als je terugkijkt zie je dat hun overname helemaal niet zo onvermijdelijk was. Er waren allemaal andere kleine groepen – de mensjewieken, sociaal-revolutionairen – die ook de macht hadden kunnen grijpen. Maar de bolsjewieken wisten het op de een of andere manier klaar te spelen.’
Dat men nu denk dat het zo snel ging, is dat het grootste misverstand over de revolutie?
‘Het mooist vond ik wat journalist Rutger van der Hoeven recentelijk zei: “Eigenlijk is de Russische revolutie helemaal niet Russisch, en eigenlijk is het ook geen revolutie.” De hele revolutie is één groot misverstand. Eigenlijk was die namelijk heel internationaal georiënteerd. De bolsjewieken wilden geen ander Rusland maar een andere wereld. Bovendien denken we bij een revolutie aan grote hordes mensen die regimes in één keer omverwerpen, dat ging er dus wel wat minder radicaal aan toe.
Een bijzonder verhaal hierover is dat als je op standaard nieuwssites gaat zoeken, je zou denken dat de bestorming van het winterpaleis hét moment van revolutie was. Maar ook bij de bestorming was maar een relatief kleine groep mensen betrokken. Pas in de beroemde verfilmingDe bekende film Oktober van Eisenstein is hier in zijn geheel te bekijken. van de Russische regisseur Eisenstein, zette hij enorme massa’s in. Tijdens die verfilming vielen meer gewonden dan bij de bestorming zelf.’
Je had het net over het internationale aspect van de revolutie. Waarom is het in Rusland wel gelukt en in andere landen, zoals Duitsland, niet?
‘Er waren heel veel factoren die Rusland instabiel maakten. Het vorstenhuis was erg naar binnen gekeerd. Je had de Eerste Wereldoorlog, waar Rusland heel slecht uitkwam. Er was Raspoetin, een omstreden geestelijk leidsman die het koningshuis beïnvloedde. Er waren weinig sociale voorzieningen voor de armen. Maar al in de 19e eeuw zeiden schrijvers en politici dat het zo niet langer kon. Ik kan me heel goed vinden in recente studies waarin de vraag wordt gesteld of de overwinning van de bolsjewieken wel zo vanzelfsprekend was. Dat vind ik interessanter dan zeggen: het moest zo gebeuren. Kunnen we het wel verklaren, is het niet deels toeval?’
Is er een kantelpunt te zien?
‘Ja. Er zijn historici die zeggen dat dat echt 1917 was, maar in 1905Lees hier meer over de revoluties in 1905. had je ook wel revoluties en protesten. Toen is er een dag geweest, 9 januari – Bloedige Zondag – waarop het volk te voet naar het tsarenpaleis trok om aandacht voor hun problemen te vragen. Daar openden de troepen het vuur. Veel historici zeggen dat daar in ieder geval psychologisch wel echt het kantelpunt lag. Toen was de maat vol.’ Rutten glimlacht: ‘Die bleef ook nog wel een jaar of twaalf vol.’
Hoe kijken Russen nu terug op de revolutie? Wordt het gevierd?
‘Het eerste belangrijke punt dat je ziet dit jaar, is dat de overheid de revolutie negatief probeert te spinnen. Het huidig regime is er heel voorzichtig mee, omdat ze nu zelf ook bang zijn voor een revolutie, zeker na de Oranje Revolutie in Kiev. Revoluties moet je niet gaan zitten vieren, is de consensus.
Het tweede is, dat allerlei oppositieleiders de afgelopen jaren in hun protesten tegen Poetin benadrukten dat hun protest géén revolutie was. Men kijkt niet per se heel positief terug op de overname van de bolsjewieken. De uitkomst van de revolutie is natuurlijk heel tragisch geweest voor veel mensen. Dus allerlei activisten, zoals de bekende oppositiepoliticus Navalnij en schrijvers die in de jaren na 2010 de straat opgingen, benadrukken: dit is geen revolutie, maar burgeractivisme. Men is er heel voorzichtig mee te zeggen dat als een regime niet goed is, er een revolutie moet komen. Daar is echt nog steeds een kater van. Je hebt dus de intellectuele voorhoede die zegt: “Dit is geen revolutie ook al zijn we tegen Poetin,” en je hebt de staat die zegt: “Het is mooi dat men toen socialistische idealen had, maar de omwenteling is wat ons betreft geen mooie gebeurtenis die we vieren.” Het is een heel complexe erfenis.’
Stel, Poetin wint de verkiezingen van volgend jaar. Is een nieuwe revolutie dan mogelijk?
‘Ik ben meer onderzoeker dan toekomstvoorspeller, dus dat vind ik lastig om te zeggen. Ik weet wel dat ik de laatste tijd niet alleen in Rusland, maar ook in Nederland en de VS, met andere ogen naar de politiek kijk. Ik vraag me soms af: wat gaat er in godsnaam gebeuren? Dat was een paar jaar geleden niet zo. Alles is nu explosiever, maar dat geldt niet alleen voor Rusland.’
De overheid is dus bang voor een revolutie. Hoe verhoudt Poetin zich dan tot de tsaren van toen?
‘In Rusland zie je een ingewikkelde verhouding tot de geschiedenis. Er worden ingrediënten uit de tsaristische tijd en uit de sovjettijd geplukt om een verhaal over het Rusland van nu te vertellen. De overheid komt soms met initiatieven waarin de tsaren echt verheerlijkt worden. Met iemand als Stalin kan dat niet zomaar, daar is hij te problematisch voor, hoewel men ook hem positieve kenmerken toeschrijft. Die positieve eigenschappen, daar vergelijkt de regering zichzelf dan weer mee. Dus de overheid is niet per se of pro-tsaren of pro-Sovjetunie, maar er zijn wel overheidsinitiatieven waar huidige leiders hun macht proberen te consolideren door zichzelf in de traditie te plaatsen van tsaren en Stalin, van eerdere grote heersers.’
Hoe doet Poetin dat?
‘Je ziet het soms aan locaties waar evenementen plaatsvinden, dat zijn dan plekken waar ook belangrijke tsaristische rituelen plaatsvonden. En op 9 mei, de dag van de overwinning op Duitsland in de Tweede WereldoorlogDe Tweede Wereldoorlog, in Rusland de Grote Vaderlandse Oorlog genoemd, wordt in Rusland herdacht als de belangrijkste overwinning in de Russische geschiedenis. In zijn rol als leider van het Russische leger in die oorlog wordt Stalin veel geprezen., wordt Stalins beeldentaal weer van stal gehaald. In dat geval zie je heel duidelijk dat het bedoeld is om een sfeer van continuïteit te scheppen. “Kijk, die grote overwinning in de oorlog staat op onze naam”.’
Is het niet vreemd dat Poetin zich met zowel de tsaren als de communisten identificeert, terwijl dat een harde breuk was?
‘In de Russische geschiedenis zie je ook dat tsaren van de Romanov-familie zich presenteerden in muurschilderingen in het Kremlin als rechtstreekse nakomeling van een oudere tsaar, van wie ze helemaal geen familie waren. Telkens komt in de geschiedenis terug dat Russische heersers willen laten zien dat ze rechtmatig heerser zijn omdat ze in het verlengde van hun voorgangers staan. Poetin en de harde kern van het Kremlin kennen het postmodernisme, en shoppen zelf ook hun voorgangers bij elkaar. Als dat botst, maakt het hen niet zo veel uit.’
Zijn er meer parallellen of verschillen tussen het Rusland van nu en 100 jaar terug?
‘Ik vond het dit jaar heel verleidelijk om de parallellen te benadrukken, maar het is ook gevaarlijk. We hebben een groot evenement georganiseerd met instellingen die allemaal iets met Rusland doen, en we probeerden onszelf de vraag te stellen: is 2017 een nieuw kanteljaar, net als 1917? In 1917 waren ineens alle ogen van de wereld gericht op Rusland, als een plek van revolutie en sociale verandering. Is dat nu ook een beetje zo?
We bleven daar wel voorzichtig in. Je ziet weer behoorlijk autoritaire regimes in Rusland, maar ook in de VS. Ook nu staan figuren op die een socialistische of soms zelfs marxistische ideologie aanhangen. Neomarxisme is populair. Het is wel opvallend dat ook dit jaar allerlei rare groepen opkomen die wij nu nog splintergroepen vinden. Wat zijn die aan het doen en waar gaat dat toe leiden? Dat is een opvallende parallel.’
Rutten werpt een blik op de klok. Ze heeft nog een halfuur voor ze college moet geven aan de eerstejaars Russisten. Ulvi moet nog naar de oppas. Haar tekening – een hondenhotel, want de oppas heeft vijf honden – ligt al klaar. ‘Zullen we het nog even over de UvA hebben?’
Hoe is jouw liefde voor Rusland ontstaan?
‘Op mijn zeventiende wilde ik naar een “raar” land, zoals Japan. Dat lukte niet, dus koos ik voor Rusland, een willekeurige keuze. Ik ben voor een jaar naar NovorossijskNovorossijsk is een stad dichtbij de Krim aan de Zwarte Zee. gegaan. Eenmaal terug ging ik nog steeds geen Russisch studeren, maar ik deed bijvakken bij heel leuke docenten in Groningen die mij daar naar binnen hebben geharkt. In Novorossijsk haalde ik uit de bieb Toergenev en Tsjechov, dat las ik in het Russisch. Hun boeken maakten me ook enthousiast voor de taal.’
Denk je dat dat nog steeds is wat studenten zo trekt?
‘Ja, ik denk het wel. We hebben nog steeds studenten die echt komen voor de literatuur, en studenten die iets “anders” willen studeren. We hebben er ook die voor de geschiedenis komen, die op de middelbare school al gegrepen waren door dat extreme historische verhaal; dat is weer een iets andere groep. Het aantal middelbare scholieren dat ons weet te vinden mag wel groeien. Op dit moment is de belangstelling er wel, maar het is niet dat mensen massaal voor onze studie kiezen. We hebben veel aan de groep tweede studiestudenten. Russisch combineren ze met Europese studies of rechten. Die studenten zijn heel populair op de arbeidsmarkt.’
In de media is de laatste tijd wel veel aandacht voor Rusland. Helpt dat?
‘Je ziet die interesse terug bij evenementen die we organiseren. Maar voor de studenteninstroom maakt het niet uit. Voor Russisch hebben we altijd een bepaald aantal studenten, nooit enorm veel. Het hoeven er ook niet heel veel meer te zijn, waar wij mee zitten is rendementsdenken. We hebben een minimum aantal studenten dat we in het lokaal moeten hebben. Die vaste aantallen zijn voor alle talenstudies lastig. Ons aantal is voor de arbeidsmarkt en voor Nederland volgens mij behoorlijk geschikt. Onze alumni zitten bij ministeries, de Europese Unie, uitgeverijen, dagbladen en vertaalbureaus. Ze doen prachtige dingen en zijn ook echt nodig. We kunnen op heel cruciale plekken een groot verschil maken.’
