Wat zijn de grenzen van politiegeweld?
Na de ontruimingen van afgelopen weken, klaagden demonstranten over het ‘choquerende’ politiegeweld. Wat mag de politie nou precies wel of niet doen? ‘Een agent mag bij bedreiging soms hevig geweld gebruiken’, stelt UvA-docent en voormalig rechter Richard Gerding.
Filmpjes van agenten die liggende studenten trappen, ogenschijnlijk blindelings inslaan op tenten en grootschalige inzet van bulldozers, politiehonden en wapenstokken. Vele studenten klaagden over het politiegeweld tijdens de pro-Palestinademonstraties. De protestorganisatie Amsterdam Encampment zette zelfs een archief op met ‘bewijs voor politiegeweld’.
Hoewel zulke filmpjes kunnen worden gebruikt als bewijs in een strafzaak, is het moeilijk om het geweld erop te beoordelen zonder de context te kennen, stelt strafrechtdocent Richard Gerding. ‘Filmpjes geven nooit een totaal beeld weer.’
Politiegeweld wordt volgens de Ambtsinstructie, het wettelijke kader voor het toepassen van geweld, getoetst aan twee beginselen: subsidiariteit en proportionaliteit. ‘De subsidiariteit houdt in dat je altijd moet kijken of er een minder zwaar middel kan worden ingezet. De proportionaliteit ziet erop dat je als je geweld inzet, je dat in verhouding doet tot de ernst van de situatie,’ legt Gerding uit.
Zo kan het zijn dat ME’ers tijdens een ontruiming volgens hun opdracht maar zeer beperkt gebruik mogen maken van geweld. Als deze agenten tijdens die actie echter door demonstranten worden aangevallen, zou het volgens de proportionaliteit kunnen dat zij door hun commandant bevolen worden de wapenstok in te zetten, en dus demonstranten te slaan.
Verantwoordelijkheid
Op woensdag 8 mei, tijdens de bezetting van het Binnengasthuisterrein, riepen de politieluidsprekers om dat het gebied ontruimd zou worden ‘op last van de burgemeester’. De burgemeester is verantwoordelijk voor de handhaving van de openbare orde en dat kan volgens Gerding ‘ruim worden opgevat’. De UvA-docent verklaart: ‘De verantwoordelijkheid voor welk scenario van geweldsinzet is gebruikt, ligt daarmee bij de burgemeester. Die legt daarover verantwoording af bij de gemeenteraad.’
Hoe vervolgens het geweld wordt toegepast, en of dat proportioneel is, valt onder de verantwoordelijkheid van de politiecommandant die de ontruiming leidt. Indien er, zoals demonstranten claimden, onrechtmatig gebruik is gemaakt van de wapenstok, bulldozers, traangas of nog heftigere middelen, is de politiecommandant niet strafrechtelijk aansprakelijk zolang hij volgens de instructies van de burgemeester handelt.
‘De individuele agent is pas strafbaar als hij niet in overeenstemming met zijn opdracht heeft gehandeld’ verklaart Gerding. Als ME’ers in groepsverband optreden, volgen zij bevelen van hun commandant, die dan dus verantwoordelijk is. ‘Agenten hebben niet voor niets oortjes in, waardoor ze continu instructies kunnen horen.’
Agenten vervolgen
Toch kan dat ook misgaan. Dat ondervond bijvoorbeeld de zestienjarige boer Jouke, wiens tractor tijdens de boerenprotesten werd beschoten door een zelfstandig handelende agent. De agent werd veroordeeld tot voorwaardelijke gevangenisstraf, omdat niet bleek dat de tractor op hem was ingereden. Hij had volgens de rechter het hevige geweldsmiddel, zijn dienstwapen, dus niet mogen gebruiken.
‘Het gebruik van geweld moet dus in verhouding staan tot de geweldsituatie waarin de agent verkeert’, vertelt Gerding. Een ME’er die tijdens de coronarellen in 2021 op de Coolsingel in Rotterdam iemand op zich af zag komen met een ijzeren paal, was volgens de rechter gerechtvaardigd de man in zijn knie te schieten.
Dat je bij zo’n bedreiging of bij een ontruiming niet met de wapenstok bovenhands zou mogen slaan, zoals sommige demonstranten stellen, is onzin, stelt Gerding. ‘Ik vraag me af hoe je er anders mee zou moeten slaan.’ Wel is het normaal gesproken niet toegestaan om op het hoofd van demonstranten te slaan.
Vreedzaam
Bij een ontruiming, zoals die bij Roeterseiland en het Binnengasthuisterrein, bepaalt de burgemeester hoe de orde wordt hersteld, ook als er vreedzame demonstranten aanwezig zijn. Gerding legt uit: ‘De politiecommandant ter plaatse bepaalt dan hoe dat preciezer wordt ingevuld. En het is dan vooral belangrijk dat de groep die de openbare orde verstoort, wordt gewaarschuwd voor het geweld dat gebruikt gaat worden.’ Daarmee kunnen dan ook vreedzame demonstranten een gewelddadige ontruiming verwachten.
‘Als de politie overgaat tot het gebruik van de wapenstok moet daarvoor luid en duidelijk worden gewaarschuwd’, aldus Gerding. Tijdens de ontruiming van de Binnengasthuisbezetting was die eenmalige waarschuwing, omgeroepen via luidsprekers, wegens de gescandeerde leuzen voor demonstranten en omstanders echter amper te horen. Maar, vertelt Gerding, het is voldoende dat de politie het duidelijk kenbaar maakt. ‘Luidsprekers kunnen ook maar zo hard, het houdt een keer op.’
Aangifte
Of het geweld bij de UvA-ontruimingen proportioneel werd toegepast, kan en wil Gerding niet beoordelen. Wel dient er verschil te zijn in het geweld bij verschillende soorten demonstraties. ‘Zo kan ik mij bij wijze van spreken voorstellen dat er bij de snelwegprotesten van Extinction Rebellion niet met een ME-busje op demonstranten wordt ingereden.’
Voor een daadwerkelijk onderzoek van het Openbaar Ministerie of vervolging mogelijk is, moet er eerst aangifte worden gedaan. Iedereen die ‘kennis heeft genomen van het feit’ mag over dat specifieke geval aangifte doen, aldus Gerding. Ook burgemeester Halsema heeft slachtoffers van politiegeweld afgelopen weken opgeroepen om aangifte te doen. Een enkele ME’er, die vorige week maandag een demonstrant meermaals trapte, heeft zich zelf al gemeld. De politie Amsterdam verklaart van meerdere mensen officiële klachten binnen te hebben ontvangen, maar nog geen aangiftes.
