Hoe techreuzen Musk, Zuckerberg en Bezos ons denken en onze democratie beïnvloeden
Grote communicatieplatforms als X en Meta zijn in handen van een klein aantal machtige mensen, die onder het mom van vrijheid van meningsuiting steeds duidelijker hun stempel drukken op de democratie en ons denken. Hoe worden wij hierdoor beïnvloed?
De toenemende invloed van techgiganten als Elon Musk (X), Mark Zuckerberg (Meta) en Jeff Bezos (Amazon) wordt de laatste tijd steeds duidelijker zichtbaar. Zo was er al de warme band tussen Musk en Donald Trump en de rol als ‘schaduwpresident’ die Musk in de tweede termijn van Trump lijkt te gaan spelen, maar nu heeft de eigenaar van X zijn pijlen ook nog op Europa gericht. Zo spreekt Musk in Duitsland nadrukkelijk zijn steun uit voor de controversiële, radicaal-rechtse partij AFD en ging hij vorige week in gesprek met de partijleider in een livestream op X.
Ook Mark Zuckerberg, CEO van Meta, waar onder meer Instagram, Facebook, Threads en Whatsapp onderdeel van zijn, lijkt met de rechtse politieke wind mee te waaien. Hij besloot de door Trump gehekelde samenwerking met externe factcheckers te stoppen. Daarmee wordt het aanpakken van desinformatie op sociale media op een lager pitje gezet. Maar ook de traditionele media lijken niet gevrijwaard van de groeiende macht van de allerrijksten. Bij The Washington Post, eigendom van Amazon-baas Jeff Bezos ontstond onlangs ophef nadat de vaste cartoonist een satirische afbeelding van een voor Donald Trump buigende Bezos geweigerd zag worden.
Hoe worden onze democratie en ons denken beïnvloed door de groeiende macht van deze mensen? UvA-docent politieke communicatie en journalistiek Tom Dobber vertelt.
Extreem rijke techmagnaten lijken via traditionele en sociale media steeds meer macht naar zich toe te trekken. Moeten wij ons zorgen maken?
‘Ja, dat denk ik wel. Het is hoe dan ook zorgwekkend wanneer één man zo’n enorm communicatiekanaal in handen heeft, zoals Musk dat heeft met X. Bovendien is het zorgwekkend dat de Nederlandse maatschappij en overheid steeds afhankelijker zijn van Amerikaanse techbedrijven in alles wat we doen. Voor politieke campagnes gebruiken we Facebook, Google en YouTube en daarnaast gebruikt de overheid allerlei producten van Microsoft die runnen op de servers van Amazon. Die bedrijven worden gerund door hele rijke alleenheersers als Musk, die steeds duidelijker politieke aspiraties tonen.’
Beïnvloeden deze mensen ons denken?
‘Op zich zijn wij best weerbaar, en halen we onze informatie vaak van verschillende bronnen. Maar het is wel zo dat de eigenaren van dergelijke communicatiekanalen in de positie zijn om onderwerpen aan te dragen die wij vervolgens belangrijk gaan vinden. Als Musk een thema als migratie belangrijk vindt, en daar vaak over roept op X, maakt hij het onderwerp prominenter. Ook de Nederlandse journalistiek gaat er dan over schrijven, en zo gaan steeds meer mensen over het onderwerp nadenken. Ze hebben dus zeker het vermogen om thema’s te agenderen.’
Vormen zij met hun invloed een bedreiging voor de vrije democratie?
‘Niet in directe zin. Het is onderdeel van een democratie dat er wordt nagedacht over verschillende onderwerpen, en dat daar discussies over worden gevoerd. Het wordt wel problematisch omdat iemand als Musk echt ontzettend veel geld heeft en daardoor dus steeds meer invloed krijgt. X is een gigantisch communicatiekanaal met miljoenen gebruikers, dat één man daarbinnen zoveel invloed heeft is zorgwekkend. In een ideale democratie wil je niet dat individuen zóveel invloed hebben op de meningsvorming. Zo vormen zij dus wel een indirect risico.’
Wat is het belang van deze tech-giganten om zich aan radicaal-rechts te verbinden?
‘Het belang is geld verdienen. We moeten denk ik vooral naar Amerika kijken, waar met de overwinning van Trump een rechtse wind is gaan waaien. Misschien is Musk wel een oprechte aanhanger van rechts, maar er is voor hem ook duidelijk een zakelijk element. Door zich aan Trump te verbinden hoopt hij bepaalde wetgeving te voorkomen en grote overheidsklussen binnen te halen. Voor Zuckerberg geldt hetzelfde. Hij probeert in het gevlei te komen bij Trump om te voorkomen dat hij ongunstige wetgeving aan z’n broek krijgt, daarom doneert hij nu met Meta geld voor de inauguratie.’
‘Tegelijkertijd zie je in Italië Musk met Starlink een deal sluiten met premier Georgia Meloni, om het communicatienetwerk daar van satellieten te voorzien. Het is handig voor hem om binnen zijn rechtse netwerk de lijntjes kort te houden, zodat het hem lukt om dit soort opdrachten binnen te slepen.’
Kunnen wij ons op individueel niveau tegen deze invloeden wapenen?
‘Dat kunnen we zeker, maar dat is moeilijk want we krijgen veel informatie op ons af. Een goede manier om je tegen deze invloed te wapenen is bijvoorbeeld door de krant te lezen of het journaal te kijken. Het maakt niet uit of dat nou de Telegraaf of NRC is. Het is het best om je media-inname een beetje te verspreiden en niet afhankelijk te zijn van één platform voor het nieuws.’
‘Ten tweede is het beter om niet al teveel tijd op sociale media door te brengen, maar ook dat is uitdagend. Het omgooien van je mediadieet en mediaroutines is mogelijk, maar lastig. Wat we in theorie zouden kunnen doen is niet wat we in de praktijk brengen.’
Zou je beter helemaal geen X, Meta of Amazon meer kunnen gebruiken?
‘Het gaat te ver om te zeggen dat mensen er helemaal mee zouden moeten stoppen, het ligt eraan hoe je de sociale media gebruikt. Naast een belangrijke nieuwswaarde hebben apps als Instagram ook vooral een sociaal element. Voor veel gebruikers zijn de sociale media van Meta in de eerste plaats geen nieuwsbron, maar vooral een manier om sociaal actief te zijn, terwijl er af en toe wat nieuws op ze af komt. Stoppen hoeft dus niet, maar het is hoe dan ook goed om niet teveel tijd op sociale media door te brengen.’
Is de macht van dit soort bedrijven met beleid tegen te gaan?
‘Zeker, maar ook dat is heel lastig. Overheden kunnen proberen op lokaal of op Europees niveau de techindustrie te stimuleren en de journalistiek krachtig te houden. Bijvoorbeeld door geen btw-verhoging in te voeren, maar de journalistiek juist betaalbaar te houden, of door niet te bezuinigen op de NPO en de barrières en kosten voor journalistiek op die manier zo laag mogelijk te maken. De mooiste tegenhanger van slechte informatie is goede, betrouwbare informatie die via de journalistieke methode tot stand is gekomen. Zo kunnen mensen de keuze maken om hun informatie niet van X, maar van de publieke omroep te halen.’
