Hoe objectief zijn rechters eigenlijk in hun werk?
In hoeverre spelen persoonlijke overtuigingen een rol in het werk van een rechter? UvA-promovendus Elke Olthuis onderzocht het. ‘Als iets je raakt, raakt het je.’
Maar liefst 77 rechters sprak rechtsgeleerde Elke Olthuis voor haar promotieonderzoek. Ze vroeg hun of ze zelf het gevoel hadden dat hun persoonlijke opvattingen een rol speelden in hun besluitvorming. ‘Dat ging specifiek niet over wat ze stemden, zoals het onderzoek van Vrij Nederland over “D66-rechters’’. Persoonlijke opvattingen kunnen bijvoorbeeld ook gaan over bijvoorbeeld de klimaatcrisis, drugs of simpelweg te laat komende personen bij een rechtszaak.’
De meeste rechters stelden dat ze hun persoonlijke opvattingen tot op zekere hoogte opzij konden zetten. ‘De rechters noemden verschillende instrumenten om met hun opvattingen om te gaan’. Ten eerste proberen rechters bewust te worden van de rol van hun persoonlijke opvattingen tijdens het proces. ‘Hoe ze dat precies doen, wisten ze zelf ook vaak niet’, glimlacht Olthuis. ‘Veel rechters nemen graag eventjes afstand als ze merken dat hun opvattingen mogelijk een rol spelen. Ze kunnen een rechtszitting bijvoorbeeld even schorsen en de rechtszaal tijdelijk verlaten.’
Een andere manier van afstand nemen van persoonlijke opvattingen is een zaak bespreken met andere rechters. Binnen de rechtspraak heerst een cultuur waarbij rechters regelmatig bij elkaars kantoor naar binnenlopen. ‘Er wordt veel overlegd volgens mij,’ aldus Olthuis.
Bidden
Olthuis voerde tevens een klein experiment uit om te onderzoeken in hoeverre persoonlijke opvattingen een rol spelen. Ze vroeg rechters een bestaande, maar iets aangepaste casus over een burenruzie te beoordelen. De ene helft van de deelnemende rechters las een versie waarbij de verdedigende partij meermaals ‘aan het bidden’ was. ‘Rechters die deze versie lazen zagen die verdedigende partij positiever.’ Uit Olthuis’ resultaten bleek echter nergens dat de opvatting van de rechters daarover een direct effect had op de uitkomst.
Sommige rechters gaven aan dat het hen helpt dat ze een toga dragen. ‘Op het moment dat ze hun kostuum dragen, voelen sommigen zich toch een ander persoon.’ Maar dat is niet altijd een fijn gevoel. ‘Sommige rechters voelen met de druk van waar de toga voor staat – een onpartijdige rechter – ook de druk van de rechtsstaat op hun schouders duwen.’ Olthuis probeerde juist dat menselijke aspect van rechters te benadrukken. ‘Ik heb wel gehoord dat rechters geëmotioneerd raken. Als iets je raakt, raakt het je. Dat kan gewoon gebeuren bij een zaak.’
Bewustwording
Ook het feit dat de wet natuurlijk centraal staat is voor sommige rechters een fijn instrument om met hun persoonlijke opvattingen om te gaan. ‘Naast afstand nemen, zaken bespreken binnen die overlegcultuur en de rol van een toga, noemen rechters ‘de wet’ zelf als middel’, legt Olthuis uit. ‘Rechters beschreven dat ze soms ook even denken: “In plaats van wat ik ervan vind, wat zegt de wet er nou precies over?’’’
Daarbij worden rechters ook opgeleid in ‘bewustwording’. Ondanks dat Olthuis zelf bij de rechtersopleiding lesgeeft over het onderwerp, plaatst ze ook een kanttekening. ‘Als je bewust bent, ben je niet verlost van alle processen die in je hoofd spelen.’ Wat rechters wel vaker doen, is aangeven dat ze iets in zichzelf merken. Olthuis stelt: ‘Als je als rechter bijvoorbeeld merkt dat het gedrag van een partij je ergert, kan je tegen die persoon in de rechtszaal zeggen: “Ik merk dat ik geïrriteerd door u word’’. Als je namelijk bewust bent van hoe je over iets denkt, kan je het ook beter benoemen.’
Promotie Elke Olthuis op het proefschrift The Human Element in Judicial Decision-Making: The Role of Personal Attitudes op vrijdag 21 juni. Aanvang 14 uur. Locatie: Aula, Oude Lutherse Kerk.
