Gevangenen werken voor nog geen euro per uur. Hoe helpt hen dit, vraagt UvA-wetenschapper zich af
Sinds enkele jaren is werk in gevangenschap vrijwillig in Nederland. Dat klinkt rooskleuriger dan het in werkelijkheid is, concludeert UvA-rechtsfilosofe Hadassa Noorda. Ook draagt het nog altijd niet voldoende bij aan de re-integratie in de samenleving. ‘Het wordt tijd dat we straffen gaan beperkten tot de gevangenis.’
Eindeloos luciferdoosjes vouwen, wasknijpers in elkaar zetten of cd’s stukslaan, een aantal voorbeelden van werkzaamheden die in gevangenissen worden uitgevoerd. In Nederland tegen een uurloon van minder dan een euro, waarmee hooguit een snack of pak sigaretten gekocht kan worden aan het einde van de dag. Sinds 2021 is dat werk vrijwillig geworden, tegen hetzelfde tarief: gevangenen hoéven het werk niet meer te doen. Maar zijn de rechten van mensen die een gevangenisstraf uitzitten daarmee gewaarborgd?
Afgelopen jaar zocht UvA-strafrechtsfilosoof Hadassa Noorda een antwoord op de vraag welke rechten men in de gevangenis zou moeten hebben met betrekking tot werk. Met behulp van een NIAS-Fellowship kon ze zich een half jaar lang volledig op dat onderzoek richten. Begin september verscheen haar artikel daarover in het European Labour Law Journal.
Wat is het idee achter werk in de gevangenis?
‘Werk in gevangenschap zou voornamelijk gericht moeten zijn op rehabilitatie, om ervoor te zorgen dat mensen weer mee kunnen doen aan de samenleving. Maar dat doel is in de geschiedenis vaak uit het oog verloren. Neem de 16de-eeuwse tuchthuizen, zoals het Spinhuis (tegenwoordig een UvA-gebouw red.). In het Spinhuis moesten vrouwen die iets op hun kerfstok hadden wol tot garen spinnen, met het idee dat ze door het werk weer konden terugkeren in de maatschappij. Maar al snel werden er vreselijke werkstraffen uitgevoerd. Bovendien waren de tuchthuizen een handig middel om aan goedkope arbeidskrachten te komen. Dus zo zie je hoe werk in gevangenschap twee kanten op kan gaan.’
Worden gevangenen vandaag de dag nog steeds als goedkope arbeidskrachten gezien?
‘Dat denk ik wel. Je hoort vaak het argument dat het vooral tijd kost om werk te organiseren voor mensen met weinig werkervaring. Maar tegelijkertijd kun je ook verdienen aan mensen die bijna niets betaald krijgen. Bepaalde klussen – zoals het kapot maken van cd’s omdat dat kennelijk duur of ingewikkeld is – worden in de gevangenis uitgevoerd. Dat is alleen rendabel vanwege het lage loon. Daarbij komt dat gedetineerden zich niet kunnen beroepen op hun arbeidsrecht zoals wij dat kennen.’
Zou je het werk in de gevangenis een moderne vorm van slavernij kunnen noemen?
‘Dat is meteen een hele grote term, die misschien misleidend werkt. Maar op het moment dat iemand niet of heel weinig betaald krijgt, denk ik van wel. Je bent natuurlijk niet volledig verplicht om het werk te doen, maar er is wel een hele grote prikkel óm het te doen.’
Hoe zit dat precies? Het werken in de gevangenis is sinds 1 juli 2021 toch vrijwillig?
‘Dat wordt zo genoemd, maar daar zitten wel wat haken en ogen aan. Werk in de gevangenis wordt namelijk gebruikt als middel om gewenst gedrag te stimuleren. Wanneer je als gedetineerde je werk goed doet kun je daarmee bepaalde privileges verdienen. Zoals meer familie mogen zien, mogen sporten of uitdagender werk mogen doen. De gedachte daarachter is dat goed gedrag beloond wordt ter bevordering van de re-integratie. Maar dat staat het vrijwillige karakter van het werk in de weg: zonder werk namelijk geen privileges.’
Hoe problematisch is dat? Als we Nederlandse gevangenissen vergelijken met andere landen, dan valt het hier toch best wel mee?
‘Als je kijkt naar de Amerikaanse gevangenissen dan hebben we het hier in Nederland inderdaad goed geregeld. Maar die blik kan er ook voor zorgen dat we onze eigen problemen niet meer zien.’
‘Het programma voor werk in gevangenschap in Nederland richt zich nu vooral op het voorkomen van recidieven. Dat is uiteraard belangrijk voor de veiligheid van de samenleving. Maar los daarvan is het ook belangrijk om ervoor te zorgen dat de gevangenisstraf niet doorloopt in het leven daarna.’
‘We zien namelijk dat veel mensen na het uitzitten van de straf in veel gevallen niet volledig deel kunnen nemen aan de maatschappij. Van de gedetineerden heeft 80 procent een jaar na vrijlating nog geen werk. Veel gedetineerden hebben schulden die ze met het lage loon nooit kunnen aflossen. Of kinderen, die ze niet financieel kunnen bijstaan. Wanneer ze vrijkomen hebben ze een gat in hun cv, waardoor ze alleen maar moeilijker aan een baan komen. Voor dat fenomeen heb ik in eerdere studie het concept exprisonment ontwikkeld, wat laat zien dat gevangenschap ook voorkomt buiten de gevangenis zelf: gevangenen kunnen na vrijlating nog steeds niet deelnemen aan de maatschappij. Sommige problemen als schulden en afstand tot de arbeidsmarkt zijn groter geworden in de tijd dat ze in de gevangenis zaten. Dat moeten we zien te voorkomen. De gevangenisstraf op zichzelf is al zo ingrijpend, dat ik denk dat het een plicht moet zijn om te zorgen dat die straf buiten de gevangenismuren niet wordt doorgezet.’
Wat stelt u voor?
‘Voor 2021 was werk in de gevangenis zowel een recht als een plicht, nu is het dat allebei niet meer. Ik denk dat het geen plicht hoeft te worden, want er zijn ook andere manieren waarop je je kunt voorbereiden op de re-integratie in de maatschappij. Maar als we rehabilitatie serieus willen nemen zou werk in gevangenschap wel een recht moeten worden.’
‘Ook pleit ik voor betere lonen en betere werkopties. Werk dat betekenis heeft voor jou als persoon als je weer terugkeert in de samenleving. Als we willen dat mensen terugkeren in de samenleving moeten we ze betalen voor het werk wat ze doen en goede werkopties en omstandigheden bieden. Doen we dat niet dan loopt de straf als het ware door.’
