‘Ik kan er niet over uit dat vele vrouwelijke wetenschappers zijn doodgezwegen’
Hij heeft er langer over gedaan dan hem lief was, maar nu ligt zijn nieuwe boek er dan: Een wereld vol patronen. De geschiedenis van kennis. Hoogleraar Digital Humanities Rens Bod, is inmiddels bijna bekender als activist dan als wetenschapper. ‘Ik weet nu nog beter waarvoor ik actie voer.’
Dat hij er langer over deed dan gepland heeft alles te maken met zijn ontwikkeling ‘van een ivorentorenwetenschapper in de jaren negentig, via een publieksbetrokken wetenschapper aan het begin van deze eeuw, tot mijn rol als activist in het afgelopen jaar,’ zegt de auteur in het voorwoord van zijn nieuwe boek Een wereld vol patronen. En niets is minder waar: Rens Bod is initiatiefnemer en aanstichter van WOin Actie, de protest- en pressiebeweging die strijdt voor meer geld voor het wetenschappelijk onderwijs en onderzoek, dat al zo lang in het verdomhoekje van Haagse beleidsmakers staat. Net deze week maakte Bod bekend dat zijn beweging ook mee doet aan de landelijke onderwijsdemonstratie op 15 maart.
 BodHoogleraarFMGFotoJeroenOerlemans.jpg)
Inenting
Tot die tijd heeft hoogleraar-activist Rens Bod – ‘nog geen anderhalf jaar geleden associeerde ik mij op geen enkele wijze met het woord activist’ – de tijd om zijn nieuwe boek onder de aandacht te brengen van het grote publiek. Hoe is wat we nu weten wereldwijd en door alle tijden ontstaan en gegroeid? Dat is de grote vraag die Bod probeert te beantwoorden. Hij laat zien dat de dat alle wetenschappelijke disciplines met elkaar zijn verbonden en dat er in andere tijdvakken en andere delen van de wereld misschien wel net zo veel of meer kennis en wetenschap is vergaard dan in Europa wel eens wordt verondersteld.
Bods boek is een ‘historisch langetermijnoverzicht’, waarin hij per historisch tijdvak, en wereldwijd, steeds terugkerende kennispatronen en -verbanden probeert te ontdekken. Zo komen we te weten dat inenten een zestiende-eeuwse Chinese vinding is, die via andere delen van de wereld naar Europa kwam en blijken vele wiskundige en sterrenkundige inzichten tussen de veertiende en zestiende eeuw in India te zijn ontstaan en zich pas daarna hebben verspreid over de rest van de wereld.
Niet-kennis
Een interessante vraag die Bod opwerpt is de vraag of er naast de overstelpende hoeveelheid kennis uit heden en verleden ook zoiets bestaat als non-kennis. ‘En dan hebben we het niet over mislukte kennis, maar over de vraag of er een demarcatiecriterium bestaat dat kennis van niet-kennis kan onderscheiden, dat wat we tegenwoordig pseudowetenschap noemen.’ Een echt tijdloos criterium kan daarvoor niet worden opgesteld, schrijft Bod. ‘Maar wetenschappers hebben in een bepaalde tijd en op een bepaalde plek wel onderscheid gemaakt tussen “kennis” en “niet-kennis”.’
Dit laat overigens onverlet dat er volgens Bod ook ‘mislukte kennis’ bestaat, dat wil zeggen: verbanden en patronen die na een wetenschappelijke zoektocht niet bleken te bestaan. Bod noemt een paar voorbeelden, waarvan de meest tot de verbeelding sprekende is de zoektocht van de Babyloniërs, die tweeduizend jaar voor Christus leefden in het huidige Irak en Syrië, naar het verband tussen de graanprijzen en de beweging van de planeten. Dat verband bleek er niet te zijn. Maar dat wil niet zeggen dat je niets kunt opsteken van mislukte kennis, meent Bod. De eeuwenlange zoektocht naar een verband dat niet bleek te bestaan ‘leidde wel tot de ontdekking van de Saros-cyclus in de zon- en maansverduisteringen’.
Veronachtzaamde kennis
Passend in de tijdgeest onderzoekt Bod ook de rol van vrouwelijke wetenschappers door de eeuwen en continenten heen. Want wie kent Émilie du Châtelet, voluit geheten Gabrielle Émilie Le Tonnelier de Breteuil, marquise du Châtelet? Zij was een chique Franse wiskundige en fysica uit de tijd van de Verlichting. Slechts weinigen zullen haar kennen en dat terwijl ze publieke bekendheid volgens Bod zo verdient. ‘Ze ontwikkelde het oudst bekende principe van behoud van energie. Toch schittert haar naam door afwezigheid in de overzichtsgeschiedenis van de wetenschap’.
En zo zijn er nog veel meer vrouwen die een plaats verdienen in de historische eregalerij van de wetenschap, meent Bod. Hij noemt onder meer filosoof en taalkundige Maria Gaetana Agnesi, fysica Laura Bassi, de geneeskundige Trota van Salerno, de Chinese historica Ban Zhao. ‘Ik kan er nog steeds niet over uit dat vele vrouwelijke wetenschappers, waar ook ter wereld, historiografisch zijn doodgezwegen.’ Want hoeveel we inmiddels ook weten, te veel weten we ook nog niet, al was het alleen maar vanwege de ‘veronachtzaamde kennis’ die onbekend gebleven vrouwen genereerden. Zo bezien is het nieuwe boek van Rens Bod alleen nog maar een beginpunt.
Rens Bod, Een wereld vol patronen. De geschiedenis van kennis (Amsterdam, 2019), 472 pagina’s. Prijs: € 39,99.
