Hoe zielige foto’s op ons Instagram-account vooral iets over onszelf zeggen
De zielige en hartverscheurende oorlogsbeelden die we op sociale media delen gaan meer over onze eigen emoties dan over de oorlogen zelf. Dat concludeert UvA-promovendus Marloes Geboers.
In september 2015 stapt de Syrische familie Kurdi in een opblaasboot in Turkije, die het gezin naar het Griekse eiland Kos moest brengen. Maar kort na vertrek kapseist de boot en moeder Kurdi en haar twee zoons komen daarbij om. De beelden van Alan, slechts drie jaar oud, die op zijn buik in de golven op een Turks strand lag, gaan de hele wereld over.
Onderzoeker Marloes Geboers, die op 21 april aan de UvA promoveert, onderzocht in haar proefschrift hoe wij op Twitter, Facebook en Instagram omgaan met lijden op afstand: erge gebeurtenissen die ver weg plaatsvinden. Ze nam voor haar onderzoek de Syrische oorlog als casus en analyseerde onder meer de foto’s die werden gemaakt van de tragedie van de familie Kurdi.
Opvallend is dat Alan niet de enige is die die dag in september werd gefotografeerd. Enkele honderden meters verderop lag ook zijn broer Ghalib, vijf jaar oud. Hoe kan het, wilde Geboers weten, dat het beeld van Alan binnen enkele minuten viral ging, en de foto van Ghalib in niemands geheugen gegrift staat?
Het antwoord is zowel simpel als een tikje ongemakkelijk, blijkt uit het proefschrift van Geboers: beelden die populair zijn op sociale media, hebben bijna altijd iets herkenbaars. ‘Met het beeld van Alan kunnen wij ons op een bepaalde manier identificeren’, aldus Geboers. ‘Ghalib lag met zijn hoofd naar boven, Alan op zijn buik met zijn hoofd naar beneden, alsof hij slaapt. Een houding die wij kennen, want zo liggen kinderen er ook bij in bed. Kunstenaars bewerkten de foto zo, dat Alan inderdaad slapend in een bed lijkt te liggen. Het is de herkenbaarheid die maakte dat deze foto zo’n specifieke vlucht nam.’
Meer likes
Sociale media werken volgens ‘een mechanisme waarvan het design helemaal is gericht op populariteit en aandacht genereren’, zegt Geboers. Hoe meer mensen de foto van Alan liken en delen, hoe meer afbeelding wordt verspreid en dus bekeken.
‘Dat is ook de bedoeling van Facebook: het is gewoon een bedrijf uiteindelijk, met commerciële interesses’, zegt Geboers. ‘Het gevolg daarvan is dat de originele nieuwsfoto van Alan steeds meer op de voorgrond raakt en andere foto’s, zoals die van zijn broer, worden verdrongen. De piek van emoties duurt maar even, dan zijn weer andere zielige foto’s of afbeeldingen aan de beurt.’
Tegelijkertijd laat het proefschrift van Geboers zien dat het delen van zo’n foto ook iets zegt over de kijker zelf: je toont niet alleen de afbeelding, maar ook hoe jij je als Twitteraar of Instagrammer ertoe verhoudt. Daardoor verschuift het lijden dat wordt afgebeeld naar de achtergrond en komt de emotie van de socialemediagebruiker meer en meer centraal te staan.
Emotie van de kijker
‘Ik wil daar niet per se een waardeoordeel over geven’, zegt Geboers, ‘want het uitvergroten van de eigen emoties is ook precies waarom zo’n platform als Instagram of Facebook is opgericht. Maar het zorgt er ook voor dat het beeld waar het om gaat, de verdronken Alan, naar de achtergrond verdwijnt. Zo komen we niet echt toe aan complexe verhalen over bijvoorbeeld de politieke boodschap van deze foto.’
Het gevaar daarvan is dat je niet voorbij deze eerste golf van emoties komt als je weinig andere verhalen leest en veel tijd doorbrengt op sociale media, zegt Geboers. ‘Je aandacht wordt immers steeds weer opgeslokt door nieuwe foto’s, die om likes of shares vragen. Sociale media zijn gebouwd om snel even te kijken. Daarom is die identificatie ook zo belangrijk, want er moet snel verbinding worden gemaakt met het publiek.’
AC Milan
Oftewel, zo schrijft Geboers in haar proefschrift, ‘het lijkt erop dat vluchtelingen, om empathie te verdienen, bepaalde karaktertrekken moeten vertonen die aangeven hoe zij ‘zijn zoals wij’, alleen dan kunnen we empathie en solidariteit opbrengen.’ Een ander voorbeeld, naast die van Alan en Galib Kurdi, is een foto van een Syrisch meisje dat haar huissleutels omhooghoudt, met daaraan een logo van de voetbalclub AC Milan. ‘Zo’n beeld heeft een enorm bereik, met name onder voetbalpubliek, juist vanwege de herkenbaarheid van het logo’, aldus Geboers.
Wat mensen zich misschien onvoldoende realiseren, is dat de socialemediabedrijven uiteindelijk de spelregels bepalen. ‘Zij geven slechts een aantal knoppen, waarmee je je emotie kunt uiten’, zegt Geboers. ‘Zo kent Facebook bijvoorbeeld geen angst-knop, en dat is heel bewust. Een artikel dat angst inboezemt, houdt de aandacht niet vast. Mensen die blij zijn of boos blijven langer op je platform, dus dat wil je als bedrijf wel voeden. Uiteindelijk zijn wij als gebruikers een product en worden we verkocht aan adverteerders. Op sociale media zien we dus een onvolledig beeld van hoe we ons voelen. Dat is op zich niet erg, als iedereen zich maar wel bewust is van deze bias.’
Marloes Geboers promoveert op 21 april aan de UvA. Een livestream van haar promotie is via deze link te volgen.
