Hoogleraar Rens Bod: ‘Iedereen moet zijn eigen zingevingspalet samenstellen’ 

Welke opmerkelijke vormen van zingeving ben je tegengekomen? 

‘Ik heb in het boek bijna tweehonderd zingevingsvormen samengevat en ondergebracht in dertig thema’s. Een zingevingsvorm die mij persoonlijk aansprak komt van het Semai-volk in de Maleisische staat Malakka. Hun hoogste zingevingsvorm is de notie van punan: “nooit je eigen wensen opleggen aan anderen”. Dat komt onder andere tot uiting tijdens het tennisspel, waarbij niet het doel is om te winnen maar om de bal zo goed mogelijk terug te spelen, zodat de ander hem makkelijk kan raken. Een heel ander uitgangspunt dan in onze competitieve maatschappij. Het leidt tot meer onderlinge samenwerking en verbinding – trouwens ook een principe dat we in de wetenschap goed zouden kunnen gebruiken.

Een andere vorm van zingeving is het Japanse shokunin. Dat betekent “je met volledige toewijding ergens op richten”, zodat je steeds ietsje beter wordt in bepaalde activiteiten, denk aan hobby’s als figuurzagen of bloemschikken, maar ook aan wetenschappelijk onderzoek. Hoewel we het idee hier misschien wel kennen, hebben wij er in Nederland geen apart woord voor.

Door de eeuwen heen hebben ook occulte vormen van zingeving bestaan. Zo probeerde een groep alchemisten in de middeleeuwen en vroegmoderne tijd lood in goud te veranderen. Als dat lukte, zou het de basis van een levenselixer zijn en onsterfelijkheid opleveren. De kerk verketterde deze activiteiten, maar toch ondernamen veel alchemisten de zoektocht naast hun “gewone” religieuze zingevingsactiviteiten. Die vormen konden dus naast elkaar bestaan.’

Je schrijft in het boek dat er een enorme rijkdom aan zingeving bestaat. Toch slikken 1,2 miljoen Nederlanders antidepressiva, zet de ontkerkelijking door en zijn er meer life coaches dan ooit. Lijden we in Nederland aan zingevingsarmoe? 

‘Ik denk het wel. Het vakgebied “zingevingsstudies” bestaat niet, maar onderzoek van het Centraal Bureau voor de Statistiek komt tot slechts vier zingevingsvormen in Nederland: religie, sociale contacten, persoonlijke groei en transcendentie – je verbonden voelen met iets groots en betekenisvols. Tegelijkertijd stellen onderzoekers dat mensen die zingevende activiteiten ondernemen langer leven en gezonder en gelukkiger zijn. Zingeving is dus ongelooflijk belangrijk, je zou verwachten dat er een handboekje voor bestaat. Zelfhulpboeken focussen zich meestal maar op één zingevingsvorm, zoals de Japanse levensfilosofie wabi-sabi. Arjan van Veelen schreef in De Correspondent over een “zingevingscrisis” waarbij de vraag veel groter is dan het aanbod. Mijn boek laat zien dat het omkeerde het geval is.’ 

Hoe verhoudt zingeving zich tot geluk? 

‘Zingeving en geluk zijn niet hetzelfde. Strijden voor een duurzamer klimaat maakt niet per se gelukkig. Zingeving kan zelfs een lijdensweg gaan vormen, zoals bij verzetsstrijders in de Tweede Wereldoorlog. Uit neurologisch onderzoek blijkt dat je het verschil tussen de twee ook kunt meten: een gelukservaring ontstaat door de aanmaak van chemische stoffen in de hersenen, onder andere noradrenaline en serotonine, maar bij zingeving worden die stoffen niet altijd gedetecteerd. Zingeving is eigenlijk niet goed neurowetenschappelijk te begrijpen.

Toch hebben mensen altijd zingeving gezocht, dus ik denk dat het wel iets met een hormoon van doen moet hebben. De biologische notie van zin is natuurlijk nihil – de evolutietheorie laat zien dat evolutie een doelloos en richtingloos proces is, en dat het alleen maar toeval is dat je bestaat – maar dat neemt niet weg dat mensen zelf een doel aan hun leven kunnen en willen geven.’

Hoe kies je uit al die vormen de manier van zingeving die bij je past? 

‘Er is geen unieke formule of zingevingsvorm waar iedereen zijn of haar behoefte in kwijt kan. Iedereen moet zijn eigen zingevingspalet samenstellen met in elk geval een altruïstische vorm, waarbij je iets doet voor de maatschappij, en een egoïstische vorm, want als je niet van jezelf houdt kun je ook niets geven. Daarbij heb je korte- en langetermijndoelen nodig. In de loop van je leven kunnen die doelen telkens veranderen.

Voor mij is een intrinsiek langetermijndoel bijvoorbeeld “het begrijpen van de wereld”, zowel de natuurlijke wereld als de cultuur – daarmee hoop ik mijn hele leven bezig te kunnen blijven. Een haalbaar kortetermijndoel is voor mij “het beste uit anderen halen”, daaronder valt onder meer onderwijs geven: een college afronden waarbij studenten iets hebben geleerd of enthousiast zijn. Als het college is afgelopen heb ik het langetermijndoel nog, zodat het zingevingspotje niet helemaal leeg raakt. Daarbij zijn twee zaken belangrijk: de vormen moeten te combineren zijn, en zoveel mogelijk omkeerbaar zijn. Daarmee doel ik bijvoorbeeld op Artsen zonder Grenzen die werken in oorlogsgebieden, of verzorgers die vroeger gingen werken op een eiland met melaatsen en zelf ook melaats werden. Ik kan me voorstellen dat zulke activiteiten zin geven, maar het zijn vaak wel onomkeerbare vormen van zingeving.’ 

Heeft het schrijven van dit boek jou zin gegeven? 

‘Natuurlijk, maar wel op korte- of middellange termijn. Je doet er een paar jaar over, daarna vallen veel mensen toch een beetje in een gat. Dan zal er weer een nieuw doel moeten komen, dus ik weet vast wat me te wachten staat.’ 

Waarom ben ik hier? Een kleine wereldgeschiedenis van zingeving verscheen deze maand bij uitgeverij Prometheus.