Lokale initiatieven zijn lichtpuntjes in ontbossing Amazone, ziet UvA-promovendus
De ontbossing in de Amazone stevent af op een kantelpunt, het punt waarna het bos zich niet meer herstelt en verandert in een savanne. Toch zijn er lichtpuntjes, ziet Gabriela Russo Lopes die de Braziliaanse ontbossingsgordel al acht jaar bezoekt en komende donderdag aan de UvA promoveert. ‘De kracht van het bos is enorm – we moeten alleen de voorwaarden scheppen waarin het bos zichzelf kan zijn.’
Al acht jaar op een rij komt promovendus Gabriela Russo Lopes in de ontbossingsgordel, de strook waar veel bos wordt gekapt voor sojapantages in de Braziliaanse Amazone. Voor haar promotie bezocht ze lokale initiatieven die werken aan een duurzaam regenwoud. Tijdens de busreis vanaf het vliegveld naar één van die initiatieven kijkt Lopez twaalf uur uit op de sojavelden. ‘Terwijl de bus maar door een klein deel van de totale ontbossingsgordel rijdt. Dat is een trieste ervaring en het frustreert me. Dat hele gebied was ooit oerwoud met talrijke waterbronnen: nu is het allemaal monocultuur, waarbij slechts één gewas wordt verbouwd.’
Hier in Nederland zien we ook veel monocultuur. Waarom zouden Brazilianen het bos niet ‘mogen’ kappen voor de ontwikkeling van hun land, terwijl Nederlanders en andere Europeanen hetzelfde hebben gedaan?
‘Dat argument hoor je veel. Maar we hoeven toch niet precies dezelfde fouten opnieuw te maken? Het is een Westers denkbeeld dat land economisch productief moet zijn, ten koste van de natuur. Maar ontbossing is niet de enige weg naar “ontwikkeling” van een land – als je dat woord al wilt gebruiken. De inheemse bevolking en lokale gemeenschappen zijn afhankelijk van het bos voor hun overleving. De politiek kiest partij voor de grootschalige boeren en dat brengt de discussie over landgebruik in de Amazone uit balans. Dat is precies waar mijn proefschrift over gaat, wat de politieke en culturele narratieven zijn in twee verschillende staten in de ontbossingsgordel, Acre en Mato Grosso.’
Waarom heb je die twee staten gekozen?
‘Omdat het karakter van de staten zo verschillend is. In Acre, in het westen van Brazilië is de Amazone relatief goed geconserveerd vanwege de vele sociale bewegingen die er actief zijn. Daar geldt het principe van bos-burgerschap: de mens en het bos zijn één. Mato Grosso is grootste grondstoffenproducent en sojaexporteur van Brazilië. Daar viert het moderne landbouwideaal hoogtij.’
‘Toch is het opvallende dat in beide staten lokale bosherstelinitiatieven bestaan, de focus van mijn onderzoek. Ik bezocht een boslandbouwinitiatief in Acre, waar gewassen tussen de inheemse boomsoorten gepland worden. Volledige boskap is namelijk ook nog eens niet effectief voor de vruchtbaarheid van de bodem omdat er op kale grond ook geen bladeren en takken vallen die de grond vruchtbaar maken. In Mato Grosso bezocht ik het grootste inheemse zadennetwerk van Brazilië, een initiatief dat inheemse zaden verzamelt en verspeidt onder boeren en andere landgebruikers om de oorspronkelijke bossen terug te planten.’
Nieuw bos aanplanten klinkt positief, maar het staat toch niet in verhouding tot het oeroude bos dat je wegkapt?
‘Uiteindelijk is boskap voorkomen natuurlijk beter dan herstellen wat al verloren is. Maar toch kan herstel sneller gaan dan je denkt. Waterbronnen die verdwijnen wanneer het bos wordt gekapt komen na korte tijd alweer terug wanneer nieuw bos aangroeit. Al duurt het decennia voor het bos weer in zijn natuurlijke staat is.’
Heb je nog hoop dat het nog niet te laat is voor de Braziliaanse Amazone?
‘Ja, en die hoop is niet naïef. De lokale initiatieven die ik bezocht zijn er al langer dan vijftien jaar, één zelfs al meer dan dertig jaar. Ze waren er ook gedurende de tijd dat de rechtse president Jair Bolsonaro de scepter zwaaide. Het is een bewijs dat er andere manieren mogelijk zijn om samen te leven met het bos. De kracht van de initiatieven zit er niet alleen in dat ze daadwerkelijk nieuwe bossen planten maar dat ze onze opvattingen over de Amazone kunnen veranderen. Dat we het bos gaan zien als onderdeel van ons leven en niet alleen als grondstoffenbron. Als deze lokale initiatieven meer aandacht krijgen en erkend worden kunnen bredere veranderingen plaatsvinden.’
‘Daarnaast is de veerkracht van het regenwoud ontzettend groot. Toen Brazilië de staat Acre kocht van Bolivia in 1904, beloofden ze om ook een spoorbaan te leggen van de staat in West-Brazilië naar de kust in Oost-Brazilië, dwars door het regenwoud. Maar die belofte is nooit nagekomen. Ondanks de inspanningen van Britse spoormaatschappijen werd bij de aanleg van een nieuw stuk spoor het oude spoor alweer overwoekerd en ingenomen door het bos. Dit laat zien dat de kracht van het bos enorm is – we moeten alleen de voorwaarden scheppen waarin het bos zichzelf kan zijn.’
Gabriela Russo Lopes promoveert op 30 november op haar proefschrift Forest-Making Agrarian Frontiers: Place-based transformative pathways toward sustainability in the Brazilian Amazon. De verdediging vindt om 10.00 uur plaats in de Agnietenkapel en is vrij toegankelijk.
